Dunyo uch tomonlama sayyoraviy inqirozga duch kelmoqda: iqlim o‘zgarishi, ifloslanish va biologik xilma-xillikning yo‘qolishi. O‘rmonlarning kesilishi, yerlarning tanazzulga uchrashi va turlarning yo‘q bo‘lib ketishi jarayonlari tobora kuchayib, sayyoramiz va odamlar salomatligiga jiddiy tahdid solmoqda.15-maqsadga erishish tabiat bilan munosabatlarimizni tubdan o‘zgartirishni talab qiladi.

Dunyodagi o‘rmonlar 2000- yildagi 31,9 foizdan 2020- yilda 31,2 foizgacha qisqarishda davom etmoqda, bu esa 100 million gektar sof yo‘qotishni anglatadi. Global o‘rmonlarning deyarli 90 foizini kesish bevosita qishloq xo‘jaligi erlarining kengayishi bilan bog‘liq.

So‘nggi yillarda qo‘riqlanadigan hududlar sifatida belgilangan dengiz, quruqlik, chuchuk suv va tog‘li asosiy bioxilma-xillik hududlari ulushi global miqyosda o‘sishda davom etdi, 2022- yilda har bir qo‘riqlanadigan hududning o‘rtacha yarmiga to‘g‘ri keladi.

2015- yildan 2019- yilgacha dunyo har yili kamida 100 million gektar sog‘lom va unumdor erlarni yo‘qotdi, bu butun dunyo bo‘ylab oziq-ovqat va suv xavfsizligiga salbiy ta'sir ko‘rsatdi. Agar yerning degradatsiyasi bir xil sur'atda davom etsa, 2030- yilga borib bu yana 1,5 milliard gektar degradatsiyaga uchragan yerlarning paydo bo‘lishiga olib keladi.

2015- yildan 2023- yilgacha sut emizuvchilar, qushlar, amfibiyalar va marjonlar guruhlaridagi har bir turning yo‘qolib ketish xavfini davriy baholashga asoslangan Qizil ro‘yxat indeksi butun dunyo bo‘ylab qariyb 4 foizga yomonlashgan.

O‘zbekiston Respublikasi qurg‘oqchil iqlimi bo‘lgan mamlakat bo‘lib, umumiy yer maydoni qariyb 44,9 million gektarni tashkil etadi. U asosan tog‘lar va tekisliklardan iborat bo‘lib, shu jumladan ko‘proq darajada cho‘l va yarim cho‘l hududlar va kamroq darajada intensiv sug‘oriladigan vodiylarda haydaladigan yerlarni tashkil etadi. Yerdan foydalanish islohoti asosan sug‘oriladigan dehqonchilikka qaratilgan bo‘lib, barcha hududlarning qariyb 10 foizini egallaydi.

Hosilning 90 foizdan ortig‘i mamlakatning sug‘oriladigan yerlarida yetishtiriladi. O‘zbekistonning ko‘pchilik tabiiy ekotizimlarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularning yuqori darajadagi mo‘rtligi iqlimning qurishi bilan bog‘liqligi hisoblanadi. Shu munosabat bilan ekotizimlarning tashqi ta’sirlarga nisbatan qarshiligi juda past va har qanday antropogen aralashuv tabiiy komplekslarning degradatsiyasiga qo‘shimcha omil bo‘lib xizmat qiladi.

Qishloq xo‘jaligi faoliyati, chorvachilik, energetika va tog‘-kon sanoatining rivojlanishi mamlakatdagi deyarli barcha tabiiy ekotizimga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Tekisliklar, tog‘ etaklari, suv va yaqin atrofdagi ekotizimlar, ayniqsa asosiy daryolarning quyi oqimida, shu jumladan Orol yaqinidagi xududlar va Orol dengizida katta o‘zgarishlarga uchradi. Ekotizimlar kuchli antropogen bosim ostida bo‘lishidan tashqari, o‘zgaruvchan gidrologik va iqlim sharoitlari ham ularga katta ta’sir ko‘rsatmoqda.

Xozirgi kunda qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar tizimiga (SPA) 8ta qo‘riqxona, 2ta tabiiy va 1ta milliy bog‘lar, 1ta biosfera rezervati, 3ta tabiiy pitomniklar, 12ta buyurtma qo‘riqxonasi, 7ta tabiyat yodgorliklari kiradi. Biologik xilma-xillikning barqaror saqlanishini ta’minlaydigan qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarning umumiy maydoni mamlakat hududining 5 foizdan ortig‘ini tashkil qiladi.

Milliy vazifalar

15.1-vazifa. Xalqaro bitimlardan kelib chiqadigan majburiyatlarga muvofiq yer usti va ichki chuchuk suvli ekotizimlar, jumladan, o‘rmonlar, suvli-botqoqli hududlar, tog‘lar va qurg‘oqchil yerlarni saqlash, tiklash va ulardan oqilona foydalanishni ta’minlash.

15.2-vazifa. O‘rmonlarning barcha turlaridan oqilona foydalanish usullarini joriy etishga ko‘maklashish, o‘rmonlarning yo‘qolib ketishini to‘xtatish, yemirilgan o‘rmonlarni tiklash hamda o‘rmonzorlar va o‘rmonlarni tiklash ko‘lamini jiddiy ravishda ko‘paytirish.

15.3-vazifa. 2030- yilgacha cho‘llanishga qarshi kurashish, yemirilgan yerlar va tuproqlarni, shu jumladan, cho‘llanish, qurg‘oqchilik va suv toshqiniga uchragan yerlarni tiklash va yerlarning yemirilishining neytral balansiga erishish.

15.4-vazifa. 2030- yilgacha tog‘ ekotizimlarining, shu jumladan, ularning bioxilma-xilligi saqlanishini barqaror rivojlanish uchun zarur bo‘lgan ne’matlarni yaratish salohiyatini kuchaytirish maqsadida ta’minlash.

15.5-vazifa. Hayvonlarning tabiiy yashash muhiti yemirilishini cheklovchi jiddiy choralarni ko‘rish, yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan biologik turlarning sonini kamaytirish.

15.7-vazifa. Brakonyerlik hamda flora va faunaning qo‘riqlanadigan turlarining kontrabanda savdosini tugatish uchun shoshilinch choralar ko‘rish, jonli tabiatning noqonuniy mahsulotlariga talab, shuningdek, ularni taklif qilishga oid muammolarni hal qilish.

15.8-vazifa. Begona invaziv turlar kirib kelishining oldini olish va ularning yer usti va suv ekotizimlariga ta’sirini jiddiy qisqartirish bo‘yicha choralar ko‘rish, shuningdek, ustuvor turlar miqdorining qisqarishi yoki yo‘q qilinishining oldini olish bo‘yicha choralar ko‘rish.

15.9-vazifa. Iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlarini rivojlantirishning milliy strategiyalari va dasturlarini ishlab chiqishda ekotizim va biologik xilma-xillik qiymatining hisobga olinishini ta’minlash.

15.a-vazifa. Biologik xilma-xillik va ekotizimlarni saqlash hamda ulardan oqilona foydalanish maqsadida moliyaviy resurslarning barcha manbalarini safarbar etish va jiddiy ravishda ko‘paytirish.

Milliy ko'rsatkichlar

19) Indikator 15.5.1.1. Qizil ro‘yxat indeksi. Ma’lumot manbai: IUCN Global Species Programme Red List Unit veb-sayti (https://www.iucnredlist.org/search)

Yuklab olish (XLS, 90 КВ)